Konsekwencje zmian klimatu
Zmiany klimatu mają i będą miały duży (bezpośredni i pośredni) wpływ na wiele sektorów gospodarki i społeczeństwo poprzez oddziaływanie na fizyczne i biologiczne składniki ekosystemów, takie jak: woda, gleba, powietrze i różnorodność biologiczna.
W sektorze rolnictwa przewidywane zmiany klimatu wpłyną na zbiory, gospodarkę hodowlaną i lokalizację produkcji. Rosnące prawdopodobieństwo wystąpienia ekstremalnych zjawisk pogodowych oraz ich dotkliwość spowoduje znaczny wzrost ryzyka nieudanych zbiorów. Zmiany klimatu wpłyną również na glebę powodując zmniejszenie zawartości materii organicznej, będącej głównym czynnikiem zapewniającym jej żyzność. W wysokich szerokościach geograficznych półkuli północnej – wpłyną na wcześniejsze wiosenne zasiewy upraw.
Ekstremalne skutki zmian klimatycznych
Ekstremalne zjawiska, takie jak upały i susze, deszcze i powodzie dotykają wiele części Europy.
Ostatniego lata, w tym samym czasie kiedy hiszpański dziennik El Pais publikował zdjęcia wyschniętych koryt rzek, brytyjski Guardian zamieszczał nagłówki ostrzegające o powodziach. Gdy lokalne władze w Barcelonie planowały przywóz wody do miasta statkami, rząd brytyjski zajmował się oceną stanu swojej infrastruktury przeciwpowodziowej.
Przyczyn tego typu zjawisk jest wiele, lecz przewiduje się, że zarówno ich częstotliwość, jak i intensywność wzrośnie w wyniku zmian klimatycznych. Nawet jeżeli obniżymy emisje, dotychczasowe nagromadzenie gazów cieplarnianych spowoduje nasilenie zmian klimatycznych — tak więc możemy spodziewać się skutków. W związku z tym będziemy musieli się przystosować, co oznacza, że będziemy zmuszeni dokonać oceny naszej podatności na zmiany klimatyczne oraz podjąć działania mające na celu zmniejszenie ryzyka.
Niedostatek wody i susze
Wraz ze wzrostem temperatur skurczą się rezerwy wodne południowej Europy. Jednocześnie wzrośnie zapotrzebowanie na wodę w rolnictwie i turystyce, szczególnie w cieplejszych i suchszych regionach.
Wzrost temperatury wód oraz zmniejszony przepływ wód na południu wpłynie również na jakość wody. Wzrost liczby ulewnych opadów oraz gwałtownych powodzi zwiększy ryzyko zanieczyszczenia wód w wyniku przelewania się wód burzowych oraz awaryjnych zrzutów ścieków z oczyszczalni.
Wiosną 2008 r. poziom wód w zbiornikach zaopatrujących Barcelonę w wodę był tak niski, że planowano sprowadzanie wody do miasta statkami. Przy założeniu, że szacunkowy koszt tego przedsięwzięcia wyniesie 22 miliony euro, planowano sprowadzić do miasta na statkach sześć transportów wody pitnej, każdy o objętości dziesięciu basenów olimpijskich. Woda pitna miała pochodzić z Tarragony w południowej Katalonii, Marsylii i Almerii — jednego z najbardziej suchych regionów południowej Hiszpanii. Na szczęście maj okazał się miesiącem opadów, zbiorniki napełniły się w wystarczającym stopniu, w związku z czym plany odłożono. Tym niemniej, cały czas toczą się dyskusje na temat zmiany kierunku biegu takich rzek jak Ebro a nawet Rodan we Francji (1).
Cypr doświadcza katastrofalnej suszy. Od 17 lat zapotrzebowanie na wodę wzrasta i obecnie wynosi ponad 100 milionów metrów sześciennych (m3) słodkiej wody rocznie. W ciągu ostatnich trzech lat ilość dostępnej wody kształtowała się na poziomie, odpowiednio 24, 39 i 19 milionów m3.
Aby złagodzić kryzys wodny, ostatniego lata wodę sprowadzano na Cypr drogą morską z Grecji. Do września 2008 r. na Cypr przybyło z Grecji 29 statków, po czym tempo transportów spadło z uwagi na niedobór wody w Grecji. Rząd cypryjski został zmuszony do wprowadzenia środków stosowanych w stanach zagrożenia, w tym ograniczeń zaopatrzenia w wodę o 30 %.
Według władz państwowych odpowiedzialnych za wodociągi, zeszłego lata w Turcji poziom wód stopniowo obniżał się. Zbiorniki zaopatrujące w wodę pitną Stambuł były zapełnione na poziomie 28 % pojemności. Zbiorniki wody pitnej dla Ankary, która ma 4 miliony mieszkańców, były zapełnione jedynie w 1 %.
W sprawozdaniu organu ds. gospodarki wodnej Krety przedstawiono niepokojący obraz zasobów wód gruntowych wyspy. Od 2005 r. w wyniku nadmiernej eksploatacji wód gruntowych poziom wód w formacjach wodonośnych — podziemnych zbiornikach — opadł o 15 metrów. Do zbiorników tych zaczęła przenikać woda morska, która zanieczyszcza pozostałe zasoby.
Powodzie, susze i inne ekstremalne zjawiska pogodowe nasilają się
Szczególną uwagę zwraca się na prawdopodobne nasilanie się ekstremalnych warunków pogodowych w całej Europie. Począwszy od „wiru polarnego” lub „bestii ze wschodu” zimą na przełomie lat 2017 i 2018, która przyniosła ze sobą wyjątkowo zimne wiatry arktyczne do wielu części Europy, po falę upałów „Lucyfer” latem 2017 r. – Europejczycy mogą spodziewać się większego narażenia na nietypowe, ekstremalne temperatury.
Kluczowym elementem zmian klimatu jest wpływ na cykl wodny Ziemi, który nieustannie dostarcza wodę z naszych oceanów do atmosfery, na ląd oraz do rzek i jezior, a następnie z powrotem do naszych mórz i oceanów. Zmiany klimatu zwiększają poziom pary wodnej w atmosferze i sprawiają, że dostępność wody jest mniej przewidywalna. Może to prowadzić do intensywniejszych opadów deszczu na niektórych obszarach, podczas gdy inne regiony mogą doświadczać trudniejszych warunków suchych, zwłaszcza w miesiącach letnich.
W wielu regionach w Europie już występują warunki sprzyjające bardziej ekstremalnym powodziom i suszom, jak wynika z raportu EEA Zmiany klimatu, ich oddziaływanie i wrażliwość na te zmiany w Europieen. Topnieją lodowce oraz zmniejsza się pokrywa śnieżna i lodowa. Zmianom ulega rozkład opadów, w wyniku czego wilgotne regiony w Europie stają się ogólnie jeszcze bardziej wilgotne, a regiony suche jeszcze bardziej suche. Jednocześnie ekstremalne zjawiska pogodowe będące wynikiem zmian klimatu, takie jak fale upałów, obfite opady i długotrwałe susze, występują coraz częściej, a poziom ich intensywności wzrasta.
Bardziej ekstremalne fale upałów występują już w południowej i południowo-wschodniej części Europy, która prawdopodobnie będzie „gorącym punktem” zmian klimatu. Poza wpływem na zdrowie człowieka skrajne warunki cieplne prowadzą również do wzrostu parowania, co często jeszcze bardziej ogranicza zasoby wodne w obszarach, w których występują już niedobory wody. Latem 2017 r. podczas fali upałów „Lucyfer” odnotowano rekordowo wysoką temperaturę wynoszącą ponad 40°C w południowych regionach Europy, od Półwyspu Iberyjskiego po Bałkany i Turcję. Skrajne ciepło było przyczyną licznych ofiar śmiertelnych oraz wywołało suszę, która zniszczyła uprawy i spowodowała wiele pożarów lasów. W Portugalii doszło do szeregu pożarów, przynoszących śmierć, po wcześniejszej fali upałów, która w połączeniu z bieżącymi warunkami suszy sprawiła, że lasy były bardziej podatne na pożary.
Zmiany klimatu przyczyniły się również do zwiększenia średniej temperatury wody w rzekach i jeziorach, a także do skrócenia długości okresów występowania pokrywy lodowej. Zmiany te, wraz z nasileniem nurtu wody w okresie zimowym i jego zmniejszeniem w okresie letnim, mają istotny wpływ na jakość wody i ekosystemy słodkowodne. Niektóre ze zmian wywołanych zmianami klimatu potęgują inne presje na siedliska wodne, łącznie z zanieczyszczeniem środowiska. Na przykład niższe natężenie przepływu wody spowodowane zmniejszeniem ilości opadów doprowadziłoby do wyższego stężenia zanieczyszczenia, ponieważ występuje mniejsza ilość wody, która rozrzedza zanieczyszczenie.
Planowanie i adaptacja
Łagodzenie zmian klimatu – ograniczenie emisji gazów cieplarnianych – jest kluczowym elementem polityki UE w zakresie zmian klimatu. Jednak doświadczenia i przewidywania dotyczące większej liczby powodzi, susz, podnoszenia się poziomu mórz i innych ekstremalnych warunków pogodowych sprawiają, że organy publiczne w całej UE coraz częściej podejmują działania mające na celu dostosowanie do nowej rzeczywistości klimatycznej. Wykorzystywanie i marnowanie mniejszej ilości wody stanowi kluczowy element tych strategii adaptacyjnych. Państwa europejskie posiadają strategie i plany adaptacyjneen oraz przeprowadzają odpowiednie oceny narażenia i ryzyka, które pomogą im w radzeniu sobie ze skutkami zmian klimatu.
Ukierunkowane przepisy UE wspierają takie oceny ryzyka i podatności na zagrożenia. W szczególności unijna dyrektywa powodziowaen nakłada na państwa członkowskie obowiązek określenia stref zagrożenia powodziowego na wodach śródlądowych i wzdłuż linii brzegowych, aby przewidywać zagrożenia związane ze zmianami klimatu, oraz podjęcia działań na rzecz wyeliminowania tych zagrożeń.
Projekty budowlane – formalnie nazywane „szarą adaptacją” ze względu na powszechne stosowanie betonu – zdominowały działania w zakresie adaptacji do zmian klimatu. Weźmy pod uwagę na przykład Wenecję, która słynie nie tylko ze swojego dziedzictwa kulturowego, lecz także z regularnych powodzi. Oczekuje się, że podnoszenie się poziomów mórz spowoduje jeszcze częstsze powodzie w mieście. Dlatego Wenecja rozpoczęła realizację ambitnego, wielomiliardowego projektu wybudowania podwodnych zapór, które można podnosić w przypadku ekstremalnie wysokich pływów. Jest jednak mało prawdopodobne, że ten projekt zapobiegnie regularnemu zalewaniu nisko położonych miejsc, na przykład Placu Świętego Marka.
Również Holandia przez całe stulecia budowała wały i zapory przybrzeżne mające zatrzymywać wodę. Jednak po zdaniu sobie sprawy z niedociągnięć produkowanych struktur władze holenderskie zaczynają teraz stosować połączenie tych struktur i naturalnych sposobów ograniczania ryzyka powodziowego. Ze względu na dysponowanie mniejszym budżetem i przewidywanym nasilaniem się skutków zmian klimatu coraz więcej miast, regionów i krajów sięga po bardziej ekologiczne rozwiązania oparte na działaniu przyrody, aby w ten sposób odpowiadać na zmiany klimatu w bardziej zrównoważony sposób. Na przykład, podobnie jak parki i lasy, „niebieskie obszary”, takie jak rzeki i jeziora, mogą mieć efekt chłodzący i przynosić ulgę podczas upałów, zwłaszcza w miastach, w których zwykle panują wyższe temperatury niż w ich okolicy ze względu na gęstą zabudowę betonową. Niebieskie i zielone obszary w miastach mogłyby również wychwytywać i gromadzić nadmiar wody w okresach intensywnych opadów i powodzi, pomagając tym samym w ograniczaniu szkód.
Setki miast, regionów i całych krajów podejmują obecnie działania na rzecz dostosowania się do zmian klimatu i łagodzenia ich skutków oraz koordynują swoje działania na szczeblu globalnym w celu wymiany najlepszych praktyk. Coraz więcej z nich wykorzystuje innowacyjne technologie w celu minimalizacji szkód spowodowanych przez powodzie lub susze, lecz także poprawy ochrony środowiska naturalnego i jakości życia miejscowej ludności. Obejmują one tworzenie zielonych dachów pokrytych roślinnością (Hamburg i Bazylea) i budowę większej liczby zielonych parków (Rotterdam); oba rozwiązania mogą przyczyniać się do wychwytywania wody powodziowej, a także zapewniać chłodzenie i izolację cieplną.
Niektóre działania adaptacyjne są ukierunkowane na wykorzystywanie wody w konkretnych sektorach związanych z wysokim zużyciem wody, na przykład w rolnictwie. Na przykład w celu złagodzenia skutków susz gospodarstwo w regionie Alentejoen w południowej Portugalii wdrożyło szereg zrównoważonych technik gospodarki rolnej. Należą do nich techniki rolno‑leśne w gospodarowaniu ziemią, w których wykorzystuje się drzewa i krzewy w połączeniu z dywersyfikacją upraw, aby zwiększyć produktywność gruntów i ich odporność na susze. Stosuje się również nawadnianie kroplowe w celu zmniejszenia zużycia wody i wypasanie lokalnych zwierząt na zalesionych pastwiskach.
Najlepszym rozwiązaniem jest uznanie przyszłych skutków i przygotowanie się na nie w odpowiednim czasie. Na szczęście istnieje całe mnóstwo innowacyjnych środków i metod, które są już testowane i wdrażane w całej Europie. Wiedza ta, dostępna za pośrednictwem europejskiego portalu adaptacyjnego Climate‑ADAPTen, może być źródłem inspiracji dla innych w obliczu podobnych wyzwań.
Opracowano na podstawie:
1. Strona internetowa Europejskiej Agencji Środowiskowej.